Аляксандр Капусцін - Крутыя павароты

Аляксандр КАПУСЦІН

КРУТЫЯ ПАВАРОТЫ

Аповесць

1

Завіруха, што лютавала цэлы тыдзень, сціхла. Паўночны вецер цяпер ледзь дыхаў. Затое мацнеў мароз. Ён забіраўся ў рукавы паліто, апякаў холадам твар, шчыпаў вушы.

Вараны бег роўнай рыссю. Вазок падскокваў па гурбах, рыпеў палазамі па рыхлым снезе. Паабапал дарогі пад блеклым святлом поўнага месяца і мігатлівых зор іскрылася беллю заснежанае поле. 3-пад капытоў рысака ляцелі камякі снегу і стукаліся аб перадок вазка. Часам яны заляталі ў вазок, і тады Сямён Пятровіч паварочваўся бокам, хаваючы твар у каўнер.

Конюх Мацвей Бяляк ужо некалькі разоў хацеў пачаць гаворку са сваім суседам, але Сямён Пятровіч неахвотна кідаў якую-небудзь няпэўную фразу і змаўкаў. «От, маўчун, — нездаволена думаў Бяляк, — быццам анямеў. I аб чым разважае? Мо кару каму-небудзь падбірае, каб заўтра толькі зачытаць?»

Не здагадваўся Мацвей, што думкі суддзі былі зусім пра іншае. А калі б здагадаўся — здзівіўся б: пра жонку пара думаць чалавеку.

Дык хто ж яна, тая дзяўчына, пра якую цяпер думаў суддзя?

Перад пачаткам сходу, пакуль збіраліся ў клуб калгаснікі, Сямён Пятровіч зайшоў у бібліятэку, што размяшчалася ў суседнім пакоі. Там было поўна моладзі. I вось гэты гаваркі вусач, што цяпер усё дакучае яму сваімі размовамі, сядзеў за сталом сярод хлопцаў і дзяўчат. У пакоі было ціха. Але вось Мацвей штосьці сказаў, і ўсе зарагаталі. Сямён Пятровіч з парога не разабраў ягоных слоў. I што конюх сказаў такое смешнае?

— Ну, ці ж Колас, га? —заўважыла невысокая круглатварая дзяўчына. Гаварыла яна з нейкім дакорам у голасе, але вочы яе так і праменіліся смехам.

— Якуб Колас, — упарта стаяў на сваім Мацвей Бяляк.— Колькі не смейцеся, а з панталыку мяне ўсёроўна збіць не ўдасца. Я ж гэтую кнігу чытаў. Кравец — гэта... Ну, як вам сказаць... ён жыў у адной з тых дзвюх хатак... Э-эт, спрытныя якія з бацькі смяяцца,— і Мацвей, прыжмурыўшыся, пагразіў дзяўчыне пальцам. — I як жа тая кніга называецца? Ага, успомніў: «Дрыгва».

У пакоі зноў падняўся шум і смех.

— А пра дзеда Талаша ў якой кнізе напісана?—спытала дзяўчына.

Мацвей, сумеўшыся, абвёў усіх позіркам і прамовіў у роздуме:

— Выходзіць, пераблытаў я. I як жа тая кніжка завецца?

— Мо «Трэцяе пакаленне»? —падказаў хтосьці з хлопцаў.

— Во! — аж ускрыкнуў узрадаваны Мацвей і разам з усімі закаціўся рогатам.

Сямён Пятровіч таксама засмяяўся, але адразу ж спахапіўся, змоўк. Ну, як можна! Ен жа тут — чужы чалавек... Не паспеў суддзя прыдаць свайму твару сур’ёзны выгляд, як дзяўчына звярнулася да яго:

— Чаго ж вы там стаіце? Падыходзьце бліжэй,—запрасіла яна. Некалькі пар цікаўных вачэй пазіралі на Сямёна Пятровіча. Што за чалавек, адкуль ён узяўся? А дзяўчына зноў пачала:

— Будзе вечным ленінізм...

Шлях у даль, у камунізм...

Паглядзіце навакола,

Колькі раці-камсамола, —

Гэта Леніна сыны.

I зноў наступіла маўчанне. На Сямёна Пятровіча адразу забыліся, усе засяроджана думалі, пазіраючы то адзін на аднаго, то на перапоўненыя кнігамі зашклёныя шафы, быццам спадзеючыся там знайсці адказ на пытанне дзяўчыны. Суддзя зразумеў нарэшце, што ў гэтай вясёлай, шумлівай грамадзе разгадвалі літаратурны красворд.

— Паўлюк Трус, верш «Ленін», — упэўнена адказаў хлопец, насупраць якога сеў Сямён Пятровіч. Хлопец быў у вайсковым шынялі без пагонаў. Судцзю здалося, што ён неяк асабліва ўважліва пазірае на дзяўчыну. Ды і яна калі-ні-калі спыняе на ім свой позірк.

— Я нават не чуў пра такога,— паціснуў плячыма Мацвей Бяляк.— Раскажы, Вера, пра яго.

Папрасілі і другія, i дзяўчына пачала расказваць. «Які ў яе меладычны голас, — падумаў Сямён Пятровіч. — Гаворыць, быццам спявае».

Твар дзяўчыны злёгку паружавеў і свяціўся натхнёнасцю. Яна шчыра расказвала сваім слухачам пра паэта. Расказаўшы пра яго жыццёвы шлях, пачала дэкламаваць вершы:

— ...Добры дзень, аснежныя прасторы,

Добры дзень, сталіца хараства!

Скора ў бляску вечара, ой, скора

Празвініць на вуліцах трамвай.

I тады я стану пад гарою,

Каб пазбыцца смутку i журбы,

Буду слухадь песні Асінстрою,

Захаплюся музыкай турбін...

У інтанацыі, у кожным прыдыху, з якім вымаўлялася слова, была вялікая шчырасць. Сінія вочы дзяўчыны свяціліся такой радасцю, што Сямёну Пятровічу здалося, — у іх ён бачыць водбліск таго святла, пра якое спяваў у сваіх творах таленавіты паэт.

Яна ж, Вера, у шарсцяной цёмна-сіняй сукенцы, якая шчыльна аблягала яе стан, стаяла, крыху падаўшыся ўперад, з горда ўзнятай галавой. Сямён Пятровіч сачыў за Верай і раптам недзе ў самай глыбіні душы адчуў нейкую слабую, неасвядомленую ўзрушанасць. А калі дзяўчына скончыла, пашкадаваў: чаму так хутка?

У пакоі на нейкі час стала ціха. Усе маўчалі, быццам прыслухоўваліся яшчэ да прыгожага звонкага голасу, што даносіў да сэрца тую чароўную паэзію маладосці.

— У цябе ёсць яго кніжка?— спытаў у бібліятэкаркі Мацвей. Вера моўчкі пакапалася ў шафе, дастала невялікую ў сіняй вокладцы кнігу і падала яе конюху. У гэты час старшыня калгаса паведаміў, што народ сабраўся i што можна пачынаць сход.

Пасля сходу моладзь засталася на танцы. Прыбралі крэслы. Баяніст зайграў вальс, і з усіх бакоў на круг пачалі выходзіць пары.

Сямён Пятровіч са старшынёй калгаса таксама затрымаліся ў клубе. Старшыня даваў нейкую гаспадарчую параду маладому брыгадзіру, а Сямён Пятровіч назіраў за кругам, i яму самому раптам захацелася патанцаваць. Калісьці на вечарах ён не стаяў вось так, як цяпер, у кутку. Але ж ён тады не быў суддзёй!

Шыракаплечы хлопец, што назваў за сталом імя Паўлюка Труса, запрасіў на вальс дзяўчыну, якая сядзела побач з бібліятэкаркай. Сямён Пятровіч, зірнуўшы ў той бок, нечакана сустрэўся вачыма з Верай. Яму здалося, што дзяўчына гуллівым позіркам запытала ў яго: «Танцаваць не жадаеце?» Нейкі момант у думках ён пераконваў сябе, што менавіта пра гэта і гаварыў позірк дзяўчыны. Потым, паправіўшы пінжак, Сямён Пятровіч рашуча падышоў да яе і, як бы нечага саромячыся, спытаў:

— Патанцаваць не жадаеце?

Вера ўсміхнулася яму вачыма, пакратала на плячах туга заплеценыя каштанавыя косы i паклала руку яму на плячо. Абое лёгка закружыліся ў плаўным танцы.

Сямён Пятровіч як бы не заўважыў спачатку, што баяніст скончыў граць. Толькі, калі ўжо ўсе разышліся з круга, ён спыніўся, убачыўшы зусім блізка перад сабою ўгрэты Верын твар і сінія-сінія, як часам бывае веснавое неба, вочы.

... Вось пра што ў тую марозную ноч пад скрып палазоў успамінаў суддзя. I не толькі Мацвей Бяляк, a і яшчэ адзін чалавек, уведаўшы гэтыя думкі, сурова насупіў бы выпуклы маршчыністы лоб і сказаў бы дакорліва: «Калі б ты, хлопча, так кожную судовую справу абдумваў, дык, напэўна, менш памыляўся б. Вось так».

Месяц, здаецца, узняўся вышэй і свяціў ярчэй. Вараны ўпарта махаў галавою, прыбаўляючы кроку. Мацвей прыціснуў нагою лейцы, доўга круціў адубелымі, непаслухмянымі пальцамі цыгарку, потым глыбока зацягнуўся дымам і нейкім скрыпучым, мабыць, ад холаду, голасам загаварыў:

— Да Марцінавага логу пад’язджаем.

Суддзя маўчаў. А Бяляк, ужо не зважаючы на такую абыякавасць свайго суседа, прадаўжаў:

— Калісь, я хлапчуком яшчэ быў тады, здарыўся ў нашай вёсцы жудасны выпадак. Марцін той асілак быў. Прыгожы, стройны... Служыў парабкам у вясковага кулака Турмаза. Любілі вяскоўцы Марціна: вясёлы быў хлопец i душу меў. А мы, хлапчукі, дык так і бегалі за ім чарадой. Бывала, у вясновы ціхі вечар на прызбе аблепім яго з усіх бакоў і сядзім, як анямелыя. Старэйшыя хлопцы толькі цыгаркамі бліскаюць. А ён расказвае казкі. Заседжваліся да пеўняў. А то другі раз песні спявае. I тады яму падцягвалі ўсе: хто ўмеў і хто не ўмеў. Цудоўны быў Марцін! I вось аднойчы ўлетку Марцін знік з вёскі. Турмаз хваляваўся: гарачая пара, а парабка нібы чэрці схапілі. А праз некалькі дзён вось у гэтым лажку пад гнілым мосцікам знайшоў я знявечанага Марціна. Пасвіў каня і знайшоў. Ніколі я пад той мосцік не лазіў, а то нешта раптам пацягнула мяне туды. Цела Марціна было прыкапана, і толькі стаптаны знаёмы чаравік тырчэў з зямлі. Страшная навіна маланкай абляцела наваколле. У лажок збегліся людзі, прыехалі паліцэйскія чыноўнікі і пракурор.

Мацвей, раз-по-раз зацягваючыся дымам, змоўк, і Сямён Пятровіч нецярпліва папрасіў:

— Ну, а далей?

Бяляк кінуў на снег цыгарку і прадаўжаў:

— На месцы здарэння знайшлі фінскі нож з чорнай адмыслова вытачанай дубовай ручкай. Тою фінкай старэйшы Турмазаў сын не раз круціў перад носам у вясковых хлопцаў. I тады многія прыгадалі, што незадоўга да забойства ўладальнік фінкі i яго малодшы брат п’яныя пагражалі Марціну: калі ён не ўступіць дзяўчыну, якую кахаў, малодшаму Турмазу, то не жыць яму на свеце. Абое Турмазавы сыны былі адразу ж арыштаваны. Але праз колькі дзён яны зноў разгульвалі па вёсцы, а ў Турмазавым статку вяскоўцы недалічыліся дзвюх лепшых кароў. Перад судом малодшы Турмаз прыходзіў да нас і паабяцаў маці пяць пудоў пшаніцы, каб толькі я сказаў на судзе, што фінку тую ўкраў у яго я і, пасвячы каня, згубіў потым пад мастом. Доўга ўпрошваў, а потым і прыгразіў: «У мяне, кажа, i на цябе знойдзецца фінка». На судзе я ўсё гэта выклаў, але абаіх Турмазаў усё адно апраўдалі. Вось якія суддзі тады былі...