Станислав Лем - Салярыс (на белорусском языке) Страница 7

Аднак для многiх, асаблiва для моладзi, "афера" паступова станавiлася нечым накшталт пробнага каменя ўласнай вартасцi. "Па сутнасцi, - казалi яны, справа не ў адгадцы салярыснай цывiлiзацыi, а ў нас самiх, у мажлiвасцях чалавечага пазнання".

Адзiн час быў папулярны погляд (яго настойлiва распаўсюджвалi газеты), што Акiян, якi мыслiць i якi абмывае ўсю Салярыс, з'яўляецца вялiзным мозгам, апярэдзiўшым у сваiм развiццi нашу цывiлiзацыю на мiльёны гадоў, што гэта нейкi "касмiчны ёг", мудрэц, спраўджанае ўсёведанне, што ён ужо даўно ўсвядомiў марнасць усялякага дзеяння i таму сустракае нас поўным маўчаннем. Але гэта была няпраўда, бо жывы Акiян дзейнiчаў, ды яшчэ як! - праўда, ён дзейнiчае iнакш, чым уяўляюць сабе людзi; ён не будуе нi мастоў, нi гарадоў, нi лятальных апаратаў, не спрабуе нi перамагчы, нi пераадолець прастору (тыя, хто любой цаной iмкнуўся даказаць перавагу чалавека, бачылi ў гэтым нашу бязмежную перавагу), ён заняты тысячаразовымi пераўтварэннямi - "анталагiчным аўтаметамарфозам"; вучоных тэрмiнаў не бракавала на старонках салярыстычных прац! Аднак жа, з другога боку, чалавеку, якi пачне скрупулёзна вывучаць усе мажлiвыя звесткi пра Салярыс, цяжка пазбавiцца ад уражання, што перад iм толькi рэшткi iнтэлектуальных збудаванняў, магчыма, i генiяльных, але без ладу i складу змешаных з пладамi глупства, якое знаходзiлася ўжо на мяжы вар'яцтва. Таму насуперак канцэпцыi "Акiяна-ёга" з'явiлася тэорыя "Акiяна-дэбiла".

Гэтыя гiпотэзы зноў ажывiлi адну са старажытных фiласофскiх праблем узаемаадносiны матэрыi i духу, свядомасцi. Таму, хто першы, як Дзю-Гарт, надзялiў Акiян свядомасцю, патрабавалася нямала адвагi. Праблема, якую адразу ж прызналi метафiзiчнай, прысутнiчала амаль на ўсiх дыскусiях i спрэчках. Цi магчыма мысленне без свядомасцi? Але цi можна назваць працэсы, што адбываюцца ў Акiяне, мысленнем? Цi справядлiва, што гара - гэта вельмi вялiкi камень? А планета - гэта вялiзная гара? Можна ўжываць i гэтыя тэрмiны, аднак новая шкала велiчынь выводзiць на сцэну новыя заканамернасцi i новыя з'явы.

Гэтая праблема стала квадратурай круга нашага часу. Кожны самастойны вучоны iмкнуўся ўнесцi ў скарбонку салярыстыкi свой уклад; з'явiлася шмат тэорый, якiя даводзiлi, што мы маем прадукт дэгенерацыi, рэгрэсу, якi пачаўся пасля фазы "iнтэлектуальнага росквiту" Акiяна, iншыя пераконвалi, што Акiян гэта глеевы наватвор, якi нарадзiўся ў целе ранейшых насельнiкаў планеты i паеў iх усiх, праглынуў, спёкшы рэшткi ў вечную пазаклеткавую стыхiю, якая здольная да самаамаладжэння.

Пад белым, падобным на зямное, святлом лямпаў я прыняў са стала прыборы i кнiгi, якiя на iм ляжалi, расклаў на пластыкавай дошцы мапу Салярыс i, абапiраючыся рукамi на металiчную акантоўку стала, пачаў узiрацца ў яе. Жывы Акiян меў свае глыбiнi i плыткiя месцы, а яго выспы, пакрытыя налётам выветраных мiнералаў, сведчылi, што калiсьцi яны былi дном Акiяна - было невядома, цi рэгуляваў ён з'яўленне над вадой i знiкненне скальных парод, якiя хавалiся ў яго глыбiнях. Я пазiраў на вялiзныя, з рознымi адценнямi фiялетавага i блакiтнага колераў паўшар'i на карце i каторы ўжо раз у сваiм жыццi быў здзiўлены iх выглядам, як i даўней, у дзяцiнстве, калi ўпершыню пачуў пра iснаванне Салярыс.

Не ведаю, як гэта сталася, але ўсё, што адбывалася дагэтуль - таямнiчая смерць Гiбарыяна, нават мая цьмяная будучыня, - здалося мне гэткiм нязначным, што я нi аб чым не думаў, захоплены аглядам мапы, якая зачароўвала кожнага чалавека.

Асобныя ўчасткi "жыватвору" былi названы iмёнамi даследнiкаў, якiя прысвяцiлi сябе iх вывучэнню. Я пазiраў на глеемасiў Тэхсала, якi ахоплiваў экватарыяльныя архiпелагi. Раптам адчуў на сабе нечы позiрк.

Я ўсё яшчэ стаяў над мапай, але ўжо не бачыў яе, бо быў як паралiзаваны. Дзверы знаходзiлiся насупраць мяне, яны былi застаўлены скрынкамi i прысунутай да iх шафай. Напэўна, гэта нейкi аўтамат, падумаў я, хоць да гэтага ў пакоi не было нiводнага робата, а ўвайсцi непрыкметна ён не мог. Скура на карку i на плячах пачала смылець, адчуванне цяжкага нерухомага позiрку станавiлася нясцерпным. Я мiжволi ўцягваў галаву ў плечы i ўсё мацней абапiраўся на стол, якi раптам пачаў марудна рухацца па падлозе; гэты рух працверазiў мяне. Я рэзка павярнуўся.

Пакой быў пусты. Перада мной чарнела вялiкае паўкруглае акно. Дзiўнае адчуванне не знiкала. На мяне пазiрала пустэча, бязмежная, бязлiкая, бязвокая. За шыбамi, у змроку, не свяцiлася нiводная зорачка. Я занавесiў акно. Яшчэ не мiнула i гадзiны майго знаходжання на Станцыi, але я пачаў ужо разумець, чаму ў некаторых з'яўляецца тут манiя праследавання. Мiжволi згадалася смерць Гiбарыяна. Я добра ведаў яго i да гэтага часу быў перакананы, што нiякiя абставiны не вымусiлi б яго звiхнуцца. Зараз гэтая перакананасць знiкла.

Я стаяў пасярод пакоя каля стала. Дыханне маё супакоiлася, я адчуваў, што пот, якi залiў лоб, высыхае. Пра што ж гэта я толькi што думаў? А - пра робатаў. Тое, што я не сустрэў iх нi ў калiдоры, нi ў пакоях, было дзiўна. Куды ж яны падзелiся? Адзiны, з якiм я меў справу - i то на адлегласцi, - быў з абслугi касмадрома. А дзе ж iншыя?

Я зiрнуў на гадзiннiк. Час iсцi да Снаўта.

Я выйшаў. Калiдор слаба асвятляўся люмiнесцэнтнымi лямпамi. Я мiнуў двое дзвярэй, падышоў да тых, на якiх значылася прозвiшча Гiбарыяна. Доўга стаяў перад iмi. На Станцыi панавала цiшыня. Я ўзяўся за клямку. Па праўдзе кажучы, мне зусiм не хацелася туды заходзiць. Клямка пасунулася, дзверы на дзюйм прачынiлiся, утварылася шчылiна, спачатку чорная, пасля ў пакоi запалiлася святло. Цяпер мяне мог убачыць кожны, хто iшоў па калiдоры. Я хуценька пераступiў парог i зачынiў за сабой дзверы, бясшумна i моцна. Затым павярнуўся.

Я стаяў, амаль што датыкаючыся плячыма да дзвярэй. Пакой быў большы за мой, з такiм жа панарамным акном, на тры чвэрцi захiнутым фiранкай з дробнымi нябеснымi i ружовымi кветкамi, якая, несумненна, была прывезена з Зямлi. Уздоўж сцен стаялi кнiжныя палiцы i шкапчыкi, пафарбаваныя ў вельмi бледны зялёны колер з серабрыстым адценнем. Iх змесцiва, цэлымi стосамi вываленае на падлогу, ляжала памiж столiкамi i крэсламi. Праход загароджвалi два самаходныя столiкi, паваленыя i часткова пахаваныя пад стосам часопiсаў, якiя вытыркалiся з цудоўных папак. Разгорнутыя веерам старонкi кнiг былi залiтыя вадкасцю з разбiтых колбаў i пляшак з прыцёртымi коркамi, у пераважнай большасцi яны былi з гэткага тоўстага шкла, што звыклае падзенне на падлогу нават са значнай вышынi не здолела б iх разбiць. Пад акном ляжаў перакулены пiсьмовы стол з разбiтай лямпай на рухомым кранштэйне; перад iм валялася табурэтка, а яе дзве ножкi былi засунуты ў напалову адчыненыя шуфляды. Уся падлога засыпана карткамi, спiсанымi лiсткамi, нейкiмi паперамi. Я пазнаў почырк Гiбарыяна i схiлiўся над лiсткамi. Падымаючы асобныя аркушы, я заўважыў, што мая рука дае не адзiночны, а двайны цень.