Алесь Кажадуб - Далёка ад радзимы

Алесь КАЖАДУБ

ДАЛЁКА АД РАДЗІМЫ

Байкі пра пісьменнікаў

ПАПЕРА ДЛЯ САЛА

Вядомы ў свой час пісьменнік Піліп Пестрак быў аўтарам прыжыццёвага збору твораў у чатырох тамах. У кожным з тамоў было не менш за пяцьсот старонак, i таму рукапісы патрабавалі вялікіх намаганняў. Іх трэба было не толькі напісаць ручкай на паперы, але і надрукаваць на машынцы, прачытаць, зноў перадрукаваць, яшчэ раз прачытаць - і тады толькі несці ў выдавецтва.

Але вось праца над чарговым рукапісам чатырохтомніка

- раманам «Сустрэнемся на барыкадах» - была скончаная. Пісьменнік паклаў яе ў папку, завязаў тасёмкамі і накіраваўся туды, куды кожны аўтар выпраўляецца з заміраннем у сэрцы. Выдавецтва не проста было храмам літаратуры, - яно карміла, і нават вельмі няблага. Аўтар раманаў па тым часе быў вельмі забяспечаны і вельмі паважаны чалавек, у пэўнай ступені генерал. А аўтар тэтралогіі цягнуў на маршала.

На шляху ад дома пісьменніка да выдавецтва знаходзілася адзінаццаць піўных. Некаторыя гаварылі - дванаццаць, але гэта не мяняе справы. Піўныя ў тыя часы таксама былі сур’ёзныя. Да ста грамаў гарэлкі ў іх абавязкова дадаваліся бутэрброды, а буфетчыцы сваіх кліентаў ведалі ў твар.

Накіроўваючыся ў выдавецтва, пісьменнік не мог не зайсці ў піўную і не пахваліцца таўшчэзным рукапісам.

- Гады працы! - ляпаў ён даланёю па папцы. - Крывёю і потам даводзіцца зарабляць на хлеб.

Наведвальнікі з павагаю слухалі маршала. У кожнай з піўных ён сустракаў знаёмых, літаратурную і калялітаратурную брацію, пісьменнік шчодра частаваў некаторых з іх, і здарылася так, што да выдавецтва ў той дзень ён не дайшоў.

Прачнуўшыся раніцаю з цяжкай галавою, пісьменнік жахнуўся - рукапісу рамана ў хаце не было. Плашч, чаравікі, нават пусты кашалёк былі на месцы, а папка знікла. Ён успомніў, што нехта дапамагаў яму дайсці да хаты, але рысы твару таго цалкам сцерліся. Гэта была катастрофа. Раман захаваўся толькі ў чарнавіках, раскіданых па ўсіх пакоях кватэры, і на ўзнаўленне яго патрабавалася паўгода, не меней.

- Як, як я мог яго згубіць? - бедаваў пісьменнік. - Цяжкая папка, не менш трох, а то і пяці кілаграмаў! I хто той нягоднік, які насмеліўся вырваць бясцэнны рукапіс з аслабелых рук?

Ён зноў накіраваўся ў паход па піўных, але вынікі былі няўцешныя.

Буфетчыцы памяталі, колькі грамаў ён замаўляў і якімі бутэрбродамі закусваў, аднак пра рукапіс нічога не маглі сказаць. Здаецца, быў, але таварыш пісьменнік забіраў яго з сабой.

- У авосьцы? - удакладняў пісьменнік.

- Так, у авосьцы, разам з бутэлькай гарэлкі і булкаю.

Вось гэта і было самае страшнае. Злачынец, канечне, паквапіўся не на папку. Бутэлька гарэлкі з булкаю! За іх маглі і забіць, пры пэўных абставінах, вядома.

Піліп Сямёнавіч у другі раз пачаў пісаць раман. Ён сам дыктаваў машыністцы тэкст, праклінаючы злодзеяў і ўласны почырк, як высветлілася, зусім не ідэальны. Праца была цяжкая, але да Новага года ўсё было скончана. Акуратны рукапіс зноў радаваў вочы аб’ёмам і вагою. Піліп Сямёнавіч занёс яго ў выдавецтва, стараючыся нават не глядзець у бок піўных. Адтуль, між іншым, прыемна патыхала.

Адразу з выдавецтва пісьменнік накіраваўся на Камароўку. Было ўжо трыццатага снежня, а ў хаце скончылася сала. Хіба можна ўявіць сабе калядны стол у сям’і вядомага беларускага пісьменніка без тонка наскрыленага сала з любовінкаю? Нельга. На стале магла адсутнічаць любая закуска, той жа селядзец пад шубаю, напрыклад, толькі не сала. Прычым сала на рынку Піліп Сямёнавіч заўсёды выбіраў сам.

На Камароўцы панавала пераднавагодняя мітусня. Пахла вэнджаным кумпяком, кіслай капустай, яблыкамі. Піліп Сямёнавіч доўга хадзіў па радах прыцэньваючыся. Некалькі разоў каштаваў сальца. У аднаго мужыка яно было ў самы раз: мяккае, з двума прожылкамі мяса, у меру прыпраўленае часныком.

- Загортвай вось гэты шматок, - паказаў Піліп Сямёнавіч, - і гэты. На колькі парсюк пацягнуў?

- Пудоў на дзесяць.

- Бульбаю карміў?

- Камбікормам.

Мужык дастаў з-пад прылаўка некалькі лістоў паперы і пачаў загортваць сала. Піліп Сямёнавіч насцярожыўся. Сэрца ёкнула. Ад паперы патыхнула чымсьці да болю знаёмым.

- А ну, пакажы... - пацягнуў ён да сябе паперу.

Гэта быў ягоны раман. Нават не чытаючы, пісьменнік пазнаў радкі. Кепска прадрукаваная літара «у», трохі крыва стаіць «і».

- Вось і сустрэліся, - выдыхнуў Піліп Сямёнавіч. - На барыкадах...

- А што такое? - спалохана азірнуўся па баках мужык.

- Дзе ўзяў паперу?

- Дык, гэта, на вакзале знайшоў. Пад лаўкай ляжала. Добрая папера. З аднаго боку запэцканая, а другая палова чыстая. Яй-богу, тоўстая папера, дасюль ніхто не скардзіўся...

Мужык перажагнаўся.

- А я і не кажу, што дрэнная, - сказаў Піліп Сямёнавіч. - У пісьменніцкай краме купляў. Шмат засталося?

- Ды не, - дастаў з-пад прылаўка некалькі лістоў мужык, - амаль усю зрасходаваў. Скрозь яе сала не праступае.

Праз некалькі год Піліп Пестрак стаў лаўрэатам літаратурнай прэміі імя Якуба Коласа, але за іншы раман.

Відаць, «сустрэча на барыкадах» усё ж адыграла сваю ролю.

ШКЛЯНКА ПАЎЛЮКА

У сярэдзіне сямідзясятых гадоў я працаваў у рэдакцыі літаратурна- драматычных праграм тэлебачання, якая месцілася на Камуністычнай вуліцы амаль насупраць музея I з’езда РСДРП. Месца было выдатнае ва ўсіх адносінах: ціхае, утульнае, а самае галоўнае - далекавата ад вачэй начальства. Само начальства сядзела на Чырвонай вуліцы побач з Домам радыё і бачыла нас толькі на агульнастудыйных лятучках па панядзелках.

Але найбольшай заганай літдрамаўцаў была ўсё ж мова. Амаль усе супрацоўнікі рэдакцыі гаварылі па-беларуску не толькі на працы, але і дома. I патрабавалі гэтага ад сваіх дзяцей.

Аднойчы я пазваніў дахаты адказнаму сакратару рэдакцыі Юзіку Скурко, які захварэў і сядзеў на бальнічным.

Трубку ўзяў пяцігадовы сын Юзіка Сяржук.

- Дзе бацька? - спытаў я.

- Бацька з дзядзькам сядзяць на кухні, - адказала дзіця, - п’юць гарэлку і закусваюць селядцом.

Гэтая фраза ўразіла мяне. Яна была вартая таго, каб яе запісалі ў аналы. Па-першае, яна была прамоўленая на чысцюткай беларуская мове. Па-другое, яна была лапідарная, як лацінскі афарызм. I па-трэцяе, у ёй вызначыўся менталітэт беларуса ва ўсёй яго глыбіні.

Я асцярожна паклаў трубку. Не замінаць жа людзям, занятым важнаю справай. Што б ні казалі фарысеі, а чарка з селядцом была важнаю справай.

Амаль усе мае калегі па рэдакцыі былі радыстамі, дакладней, радыйнікамі. У тыя часы журналісты дзяліліся на тры катэгорыі: газетчыкі, тэлевізійнікі і радыйнікі.

Я вучыўся на філфаку і ўсіх гэтых тонкасцяў не ведаў.

- Ну, як жа, - растлумачыў мне Алесь Гаўрон, які вучыўся на журфаку паралельна са мной. - Тыя, хто ўмеў пісаць, ішлі ў газетчыкі. Хто не ўмеў, але вучыўся з тройкі на чацвёрку, падаваліся на тэлебачанне. Ну, а астатнія на радыё.

- Двоечнікі?

- Хутчэй, небаракі. Там жа нічога не трэба ўмець. Уключыў дыктафон і пішы.

Я змоўчаў. Дыктафон тады мне ў рукі яшчэ не трапляў, і я не ведаў, што такое ўключаць і пісаць.

Што б там ні казалі адзін пра аднаго журналісты, а мае радысты былі харошыя хлопцы.

- Пайшлі з намі на могілкі, - прапанаваў аднойчы Юзік Скурко.

- Куды? - здзівіўся я.

- У госці да Паўлюка Труса.

Я ведаў, што Паўлюк Трус быў паэт, які пражыў усяго дваццаць пяць гадоў. Ягоны верш «Падаюць сняжынкі» ў школе вучылі на памяць, і насамрэч, гэта быў выдатны верш.

- А дзе ён пахаваны?

- На Вайсковых могілках.

Гэта было недалёка ад нашае рэдакцыі, і я пайшоў з Юзікам і Лявонам Маліноўскім.

«Заадно і Купалу пакланюся», - падумаў я.

Галоўнай славутасцю Вайсковых могілак быў, канечне, помнік на магіле Янкі Купалы.

Па дарозе мы зайшлі ў краму і купілі бутэльку гарэлкі і тры плаўленыя сыркі.

- Трэба памянуць, - сказаў Лявон, злавіўшы мой позірк. - Без гэтага нельга.

На могілках хлопцы арыентаваліся, як на сваім агародзе. Павярнулі раз, другі, адхінулі голле хмызоў - і мы апынуліся перад сціплым каменем, на якім было выбіта: «Паўлюк Трус. 1904 - 1929».

- Вось і шклянка.

Юзік узяў з помніка гранёную шклянку, хукнуў у яе і абцёр аб рукаў пінжака.

Хлопцы налілі па поўнай шклянцы і па чарзе залпам выпілі. Я сваю долю агораў за тры разы.

- Навучыцца, - сказаў Лявон. - Паўлюк, мо, таксама не ўмеў.

- Каб умеў, яго б ніякі тыфус не ўзяў, - пагадзіўся з ім Юзік. - Тады, праўда, гэтак не пілі, як цяпер.

- Адкуль ты ведаеш? - скасавурыўся на яго Лявон.

- Дзед расказваў. Працавалі ад цямна да цямна, якая гарэлка?

- Дык ён жа паэт.

- Ты што думаеш: пакуль сяляне аралі, паэты пілі?

- А Ясенін?

- Ясеніну таксама трэба было за сталом сядзець.