Неизвестно - Дубянецкі Страница 21

17 жніўня 1985 году. У чацьвер, пазаўчора, Леанід Левановіч зьвярнуў маю увагу на артыкул Анатоля Крываносава “Деловой” или “Нравственный”? Размышления писателя о герое “производственной” прозы”, надрукаваны ў апошняй “Литературной газете” – за 14 жніўня. Сёньня я пацікавіўся рэкамендаваным мне артыкулам. Нармальныя “размышления”. Часам “нестандартныя”, часам нават “вострыя”.

А вось за гэтую думку, выказаную аўтарам з такой усесаюзнай трыбуны, шчырае дзякуй яму:

“А кто из нас не наслышался по редакциям журналов и издательств звучащего безапеляционным приговором для серьезной рукописи словечка “остро”? Существует уже выработанный издательской практикой самый страшный бич не только “производственной” прозы, но и всей нашей литературы, – некий порог дозволенности, смысл которого сводится к формуле “пройдет – не пройдет”, в действительности же ставшей очень удобной формой перестраховки – явления многоликого. Бывает, что и маститого писателя оно заставляет почувствовать холодок гражданской робости.

Один довольно известный писатель оптимистически признавался: вот еще одну-две книги напишу – завоюю признание, тогда уж возьмусь за свою главную книгу. “Признание” он действительно завоевал, но на чем? На точно выверенной на “проходимость” полуправде, а “главной” книги так и не написал…” (падкрэсьлена мною. – М. Д).

Думка ня новая. Яе ўзрост – узрост савецкага рэжыму. І ні таму, хто яе выказаў, ні таму, хто “прапусьціў” нічога амаль не пагражае. Адэпты і цэрберы рэжыму яе могуць нават уключаць у свае даклады, каб пагуляць крыху ў лібералізм. Але пагроза ўзьнікне перад тым, хто перастане весьці хаўрус з “паўпраўдаю”, а пачне пісаць і “прабіваць” у друк на самой справе нешта праўдзівае. Найстрашнейшы вораг рэжыму – праўда. Таму і праўдапісцы не ў пашане ў рэжыму.

Стварылася такая сітуацыя, што найвялікшай грамадзянскай мужнасьцю пісьменьніка цяпер было б спыніць зусім пастаўку ў друк паўпраўды. Менавіта спыніць пастаўляць, а не спыніць пісаць. Пісьменьнік, пакуль ён жывы, пісаць не перастане.

Некаторы час рэжымаўцы не заўважылі б такой інтэлектуальнай забастоўкі, бо выходзіла б класіка, выходзілі б перакладныя творы, выходзілі б нейкія перавыданьні, на якія аўтарскі дазвол не патрэбен, бо і аўтары памерлі. Але ж рана ці позна ўлада нешта скеміла б. Пачаліся б нарады, сходы, угаворы, пагрозы. Пісьменьнікаў цягалі б і ў адны органы (партыйныя) і ў другія (кадэбэ). Вось тады нарадзілася б нешта накшталт польскай “Салідарнасьці”. (Дарэчы, у гэтыя дні споўнілася 5 гадоў ад пачатку забастовак у Польшчы, якія прывялі да легальнага ўзьнікненьня слыннай і мужнай масавай арганізацыі ў камуністычным сьвеце – “Салідарнасьці”, якую хутка абвясьцілі па-за законам. Гонар ёй і хвала.) Улады “прынялі б” пісьменьніцкі ультыматум і некаторы час друкавалі б праўдзівыя творы. Але ж толькі некаторы час. А пасьля было б тое, што і з пагадненьнем “Валэнса-Ярузельскі”.

За гэты “час вольніцы” было б надрукавана ўсё раней забароненае старых пісьменьнікаў і значная частка з напісанага ўжо цяпер “для шуфлядаў”. Хоць гэты час быў бы нядоўгі, але ён пакінуў бы уў літаратуры, у духоўным жыцьці народу глыбачэзны сьлед, сьлед ачышчальнай і жыцьцясьцьвярджальнай навальніцы.

Аднак, ведаючы “растаноўку сілаў” у Саюзе пісьменьнікаў і самыя гэтыя “сілы”, можна сказаць сьмела, што больш-менш значная група “ультыматыстаў” ня ўзьнікне – пабаяцца той другой, узброенай сілы, што ўжо ня раз дэманстравала сваё ўменьне зьнішчаць усякіх пратэстантаў.

Але зусім крыўднае і непрыемнае насоўваецца падазрэньне, што нават, калі б маўклівы і ў выніку пераможны пратэст адбыўся, калі б наступіла тая выпакутаваная вольніца, шуфляды аказаліся б… пустыя! Не было б чаго друкаваць! Ніхто не стварыў “галоўнай” сваёй кнігі! Гэта значыць, што кожны піша толькі дзеля хлеба надзённага, правіць сябе так, як яму загадаюць, сам глушыць сваю песьню і не стварае вольнай, бесцэнзурнай песьні…

…Пішу гэтыя радкі на дачы. Вельмі даўно ня быў тут, няёмка перад суседзямі. Каму скажаш, што ня любіш сюды езьдзіць? А цяпер, калі яшчэ не магу актыўна працаваць як дачнік наогул невялікая радасьць паказвацца тут.

Мала каго яшчэ сустрэў. А зрэшты і нямала! Былі ж бліжэйшыя суседзі Кастусь Тарасаў і Валянцін Тарас, Валянцін Лукша і Васіль Жуковіч, ды Фёдар Куляшоў. Гэты яшчэ хворы, пасьля інсульту дар мовы да яго не вярнуўся: некалькі разоў пачынаў з нейкага слова нейкую думку, але так ні разу не ўдалося яму выказацца. Пасьля з цяжкасьцю, з вялікай натугаю ён вымавіў:”Ня ўмею пакуль размаўляць, хоць фізічна добра адчуваю сябе”.

В. Лукша езьдзіў з сям’ёю на ўласнай машыне ў лес… па грыбы. Прывёз такіх грыбоў, што больш дасьведчаныя суседзі загадалі выкінуць іх – ядавітыя. Валянцін кажа: “А мы думалі, што абабкі”. Пахваліўся перада мною, што ўчора пазваніў яму Шышыгін. Сказаў быць гатовым да 10-хвіліннага выступленьня на нейкай нарадзе ў Маскве пасьля ММКВ-85 па пытаньнях “Міжкнігі”, а таксама даць дзьве старонкі тэксту ў даклад Пастухову. Расьце Лукша. А гэтым часам людзі ад яго ўцякаюць. Лепшыя!.. Вось, як, скажам, гэты сімпатычны Вася Жуковіч, што спыніўся каля нас, ідучы некуды з тэрмасам па ваду.

Цёплы кантакт атрымаўся ў нас з другім Валянцінам – Тарасам. У яго цяпер гасьцюе родная сястра з Познані, любай мне яшчэ з маленства.

Доўга мы праседзелі з Кастусём Тарасавым. “Выйшлі” таксама і на забароненую мне “службовую” тэму. Высока ацаніўшы веды, літаратурны густ і такт новага загадчыка рэдакцыі прозы Міколы Кусянкова, Кастусь тым ня менш зьдзівіўся, як ён трапіў на гэтую пасаду.

Так, для добрага густу трэба мець яшчэ і сьмеласьць. Тады гэты густ можна будзе і ўкараніць недзе. А сказаць: “Яно то ня блага, але ня будзем дражніць Дзяльца і іншых…”, усё роўна, што ахаяць добрае.

І ў выніку з чарговае Кастусёвае кнігі Мікола Кусянкоў “параіў” “зьняць” адну аповесьць. Трэба будзе мне самому пачытаць яе, а заадно і бліжэй прыглядзецца да Кусянкоўскае методы. Мне шкада кожнага Кастусёвага слова. І ў той жа час хацелася б усталяваць нармальныя творчыя адносіны са сваім загадчыкам рэдакцыі. Пакуль я чуў, яго крытыкуюць ці баяцца адны толькі нямоглыя “пісьменьнікі”. Гэта што датычыцца часопісу “Полымя”. Ну, а адносна выдавецтва, пакажа час…

Позна вечарам, мабыць, недзе пасьля адзінаццаці гадзінаў, перакінуўся словам і з былым загадчыкам рэдакцыі прозы – Васілём Хомчанкам. Мы размаўлялі “каля маёй хаты” яшчэ з адным сімпатычным Васілём – Зуёнкам, як да нас з кійком у руцэ ледзь не падбег стары Васіль. Гэта ў такім рытме – подбегам – ён робіць сваю вячэрнюю прагулку. Пажартавалі наконт кія і палкі і разышліся ў тры дарогі.

На прыкладзе Васіля Хомчанкі мне пашчасьціла быць сьведкам рэдкай зьявы ў характары, калі пад старасьць ён не касьцянее ў сваіх поглядах, а сьвядома мяняе іх. Прытым зьмена адбываецца горшага на лепшае, дрэннага на добрае, рэакцыйнага на прагрэсіўнае. У апошнія свае гады ў выдавецтве ён адкрыта адштурхоўваў усякую кан’юнктуршчыну, бездапаможную ў мастацкіх адносінах палітычную балбатню, а з другога боку, аддаваў перавагу творам сьмелым, “антыцэнзурным”. Некаторы час я з прыемнасьцю думаў, што гэта метамарфоза адбылася пад маім узьдзеяньнем. Пасьля дзядзька Васіль расказаў мне неяк па сакрэту гісторыю свайго жыцьця, і я канчаткова зразумеў прычыну. Ён вымушаны быў доўгі час паступаць супраць сваёй волі і свайго сумленьня. Адчуўшы мой дух, ён лёгка стаў самім сабою. Што ж, для мяне вялікае шчасьце бачыць свой добратворны ўплыў на “перавыхаваньне” чалавека, як кажуць марксісты.

18 жніўня 1985 году. На “дачы” я адчуваў сябе кепска. Гарачыня 30°С. Няма куды дзецца ад яе. Вакол дому пакуль яшчэ ніякія дрэўцы ня вырасьлі, каб можна было схавацца ў іх ценю. У доме таксама сьпёка. Ён жа не мураваны, а драўляны. А дрэва ёсьць дрэва, ды яшчэ сухое. Добрыя сонечныя промні дастануць і праз яго.

Вяртацца ў Менск у гарадскім транспарце немагчыма мне. Там ня толькі сесьці, стаць ня будзе дзе. Ёсьць дамоўленасьць з Кастусём Кірэенкам паехаць на яго машыне. Недзе каля 19-ці гадзінаў прыйшоў яго сын Саша і сказаў, што яны гатовыя да ад’езду. Праз некалькі хвілінаў я пайшоў на дарогу. За рулём сядзеў дзядзька Кастусь. На заднім сядзеньні – абодва яго сыны. Я прыемна быў зьдзіўлены іх вельмі сардэчнымі і чулымі ўзаемаадносінамі. І гэта якраз больш адчувалася з боку старога. Увесь час так і чулася ад яго: “Мішанька!.. Сашанька!.. Мішанька!..”.

У машыне хлопцы ціхенька размаўлялі, або зусім маўчалі, ветліва адказвалі на нашыя пытаньні. Я даўно не сустракаў такіх grzecznych дарослых хлопцаў. “Стаміліся вельмі мае хлопчыкі”, – сказаў Кастусь Ціханавіч. Па тым, як ён гэта вымавіў, нельга было разабрацца ці гэта сказана было мне, ці гэта было накіравана да іх пытаньне, што не патрабуе адказу, пытаньне-канстатацыя. А, можа, проста так думалася бацьку, а словы самі зьляцелі з вуснаў?