Неизвестно - Дубянецкі Страница 57

Каля дзясятку выбрана было на зьезьдзе ўсялякіх “рабочых”, “кіруючых” і іншых органаў. Праз іх прапушчана адсоткаў семдзесят агульнага складу пісьменьніцкай арганізацыі. Можна было б і не спыняцца на гэтым фрагменьце нашай “бягучай” статыстыкі. Але ж на адпаведную думку наштурхнулі мяне дзьве заўвагі ў мой адрас.

Першая. У адным з перапынкаў Іван Чыгрынаў спытаў мяне, у якую я выбраны камісію. Мяне зьдзівіла гэтае пытаньне. Чыгрынаў жа ўваходзіў у склад “штаба”, які рыхтаваў ці абмяркоўваў сцэнарый зьезду, і ня мог ня ведаць, што мяне прынцыпова, яшчэ на кабінетнай стадыі, нікуды не ўвялі – небясьпечна.

Другая – пацьвярджае дальнабачнасьць, празорлівасьць тых заплечных справаў майстроў.

Амаль самы канец зьезду. Толькі што прынята яго рэзалюцыя. Падняліся ісьці на чарговы перапынак перад абвяшчэньнем вынікаў галасаваньня. Раптам нехта, здаецца, Генрых Далідовіч, голасна сказаў, зьвяртаючыся да мяне:

– І ўсё-такі вы, Міхал Фёдаравіч, прадэманстравалі сваю годнасьць лідэра мас. – О! Так-так! Правільна! – чулася адусюль.

За заўвагай Далідовіча стаяў наступны эпізод. У зачытаным з трыбуны праекце рэзалюцыі былі словы, што “зьезд ухваляе арганізатарскую і арганізацыйна-масавую работу праўленьня” (маецца на ўвазе перыяд паміж VIII і IX зьездамі). А фактычна, калі давалася ацэнка дзейнасьці Праўленьня, зьезд прагаласаваў за іншую фармулёўку – “лічыць работу праўленьня… здавальняючай”. Я падняўся і прыгадаў гэта. Максім Лужанін, які вёў рэй, сказаў, што ня бачыць розьніцы ў абедзьвюх фармулёўках. Я зноў устаў і растлумачыў, што розьніца ня проста тэрміналагічная, але і юрыдычная. Тэрмін “ухваліць” азначае найвышэйшую ацэнку, тады, як тэрмін “здавальняюча” – толькі пасрэдную. Там можна, як кажуць, спачыць на лаўрах, а тут мусова яшчэ варушыцца, каб выпраўляць хібы.

Абедзьве прапановы былі пастаўлены на галасаваньне. Прайшла прыкметнай большасьцю мая.

Каню ясна, як кажа мая Ірынка, што я блытаю іх карты. А ўзяць маю “непартыйную” рэакцыю на шмат якія прамовы. То я разам з многімі адкрыта абураюся рускамоўным, абразьлівым выступленьнем генеральнага “беларускага” камсамольца, кандыдата ў члены Бюро ЦК КПБ В. В. Гурына1, то я ўстаю і задаю пытаньні партыйным прамоўцам (М. Матукоўскаму і інш.), заганяючы іх у тупік, то наладжваю працяглыя авацыі тым, хто абараняў з трыбуны нацыянальныя інтарэсы.

Належным чынам была паказана мною мая настроенасьць у сувязі з прамоваю Уладзіміра Дамашэвіча. Мы толькі ў двух з Данутай Бічэль-Загнетавай стоячы і шумна віталі Уладзіміра Дамашэвіча пасьля яго выдатнай, вельмі абгрунтаванай, патрыятычнай прамовы. Ул. Дамашэвіч з глыбокім болем намаляваў жудасную карціну выгнаньня беларускай мовы з нашага службовага, грамадскага і культурнага жыцьця, са школаў і дашкольных установаў, з тэхнікумаў, інстытутаў і універсітэтаў. Ён паказаў, што згодна з заканадаўствам руская мова не павінна быць афіцыйнай, агульнадзяржаўнай на шкоду нацыянальным мовам, папракнуў тых гэтак званых беларусаў, якія добраахвотна лезуць у “Чырвоную кнігу”.

У канцы гэтай прамовы, калі цяжка прыхаваная паніка авалодала Кузьміным і яго адзінаверцамі (Сьлюнькова не было на гэтым пасяджэньні) я даволі голасна, каб хаця пачулі тыя, што сядзяць са мною побач, перада мною і за мною сказаў: “Трэба ўстаць і падзякаваць Дамашэвічу добрай авацыяй”. Адгукнулася толькі Данута. Астатнія пабаяліся, чым пацьвердзілі правамоцнасьць Дамашэвічавага папроку.

Я ўпэўнены, што члены Сьлюнькоўскай каманды праглынулі чарговую горкую пілюлю, убачыўшы сярод залы нас з Данутай. Сьлюнькоўцы ведаюць, што і за нашы “паводзіны” недзе ўляціць ім – у зале ж густая сетка КДБ, кантралёр з ЦК КПСС… Так што калі б нават на кабінетным узроўні мяне некуды праектавалі, дык, убачыўшы маю “непартыйнасьць” на зьезьдзе, адразу і выкінулі са сваіх праектаў.

Не скажу, што мне гэта падабаецца. Усё-такі была б хоць крыху большая магчымасьць уплываць у нацыянальным духу на нашы справы ці падтрымліваць тых, хто гэта робіць.

Мабыць, каб адмежавацца ад маіх ганіцеляў, хітры Іван Іванавіч Антановіч вырашыў паразумецца са мною. Учора на перапынку ён падышоў да групы, у якой я стаяў пасярод вестыбюлю, і папрасіўшы прабачэньня, “забраў” мяне. Адвёўшы мяне ў бок, ён пацікавіўся маім здароўем, запэўніў, што заўсёды мяне высока цаніў і цэніць цяпер. Нават папрасіў, каб я зайшоў да яго ў ЦК дзеля нейкай “карыснай мне размовы”. Я не зьдзівіўся, бо недзе, у глыбіні душы, чакаў падобнага яго жэсту.

Цалкам верагодна і такое: у дазьездаўскую пару мяне праектавалі ў нейкі орган. Аднак менавіта на зьезьдзе пераканаліся, што ў любым органе без мяне будзе спакайней. А што, калі ўзяць ды й прама папытаць “на той сустрэчы ў Івана Іванавіча, як магло здарыцца, што мяне не дапускаюць да актыўнага грамадскага жыцьця ў Саюзе пісьменьнікаў?

На зьезьдзе, я лічу, у ранг найзначнейшай падзеі можа выбіцца любы яго “разьдзел”: даклад ці даклады, спрэчкі, прынятыя рашэньні, выбары, рэакцыя залы, рэакцыя вярхоў, а магчыма, і штосьці іншае. На гэтым зьезьдзе, верагодна, такімі былі спрэчкі ў цэлым і рэакцыя залы. Прынамсі, мне так здаецца, таму і зводжу апісаньне зьезду ў асноўным да апісаньня гэтых момантаў.

Можа, найлепшай прамоваю пасьля Дамашэвічавай, была, на мой погляд, прамова Рыгора Барадуліна. Як і Дамашэвіч, Барадулін прысьвяціў сваё выступленьне самай пякучай праблеме – беларускай мове. Прыводзіў цікавыя і сьмелыя прыклады, рэзка крытыкаваў Міністэрства асьветы БССР за няўхільнае катастрафічнае зьмяншэньне беларускіх школаў. Дасталося і самому міністру мадам Сухнат. Яна, паведаміў зьезду Рыгор, некалі выкладала ў школе беларускую мову, а цяпер перад школьнікамі выступае толькі па-рюску. Ён, Рыгор, сам быў сьведкам такой рускамоўнай прамовы “беларускага” міністра ў “беларускай” школе.

Рыгор Барадулін таксама ўзьняў пытаньне Алеся Гаруна. Дарэчы, сказаў ён, цяпер Масква рыхтуецца выдаць выбранае Мікалая Гумілёва; зусім нядаўна у “Литературнай России” ўжо зьмясьцілі добрую нізку ягго вершаў з прамоваю і партрэтам – да стагоддзя з дня нараджэньня Гумілёва. А калі ж мы дачакаемся выданьня хоць “Матчынага дару” Алеся Гаруна? – спытаў Рыгор у глухога высокага стала прэзідыуму. “Праз дзесяць месяцаў і ягоны стагадовы юбілей таксама!” – выгукнуў я, думаючы дапамагчы Рыгору. Аднак той стол па-ранейшаму маўчаў.

Анатоль Клышка ў сваёй прамове дашчэнту зьнішчыў нейкага Валянціна Лукшу – і як пісьменьніка, і як выдаўца. А. Клышка, калі бярэцца за што, дык вельмі грунтоўна! І цяпер ён сабе ня здрадзіў. Пісьменьніцкі ранг Лукшы, – сказаў ён, – ніколі не падымаўся ў нас вышэй рангу “і іншыя”. Мы ведалі яго, калі хто і ведаў, толькі як аўтара некалькіх тоненькіх кніжачак. А цяпер яго “творы” друкуюцца ва ўсіх калектыўных зборніках паэзіі, прозы, драматургіі выдавецтва “Юнацтва”, асобныя лукшаваы зборнікі выходзяць ва ўсіх савецкіх рэспубліках, ня кажучы ўжо пра Беларусь, дзе Лукша мае ўласнае выдавецтва. Сваю недалужную, але таўшчэзную кнігу “Птушыны цэх” Лукша праз сваю цешчу, якая працуе ў гарадской дзіцячай бібліятэцы, не пасаромеўся вылучыць на дзяржаўную прэмію БССР.

Дэлегаты прыхільна сустрэлі прамову Анатоля Клышкі. Некаторыя нават іранічна, па-птушынаму, заквахталі, зацьвіркалі. Нехта ў гэтым жа стылі “зашаптаў”: “Вось дык птушка! Вось дык гусь!”.

Затое камсамольца Гурына абсьвісталі ў тым ліку і за пахвалу ў адрас гэтага самага Лукшы, як “комсомольского поэта, автора комсомольских песен”.

Усяго ў спрэчках на зьезьдзе выступіла разам з гасьцямі нібыта 35 чалавек. Шмат якія прамовы застануцца ў памяці незалежна ад іх накіраванасьці. Там я прыгадаў прамову М. Матукоўскага. Усьлед за Аляксеем Дударавым ён добра адлупцаваў Міністэрства культуры, якое часта адхіляе выдатныя беларускія п’есы, затым хапае іх пасьля таго, як яны пасьпяхова пайшлі ў Маскве. Даў ён гэтаму Міністэрству і за разбурэньне ў рэспубліцы каштоўных помнікаў архітэктуры. За гэта яму дзякуй! Аднак гэты беларускі драматург, уласны карэспандэнт маскоўскіх “Известий” на Беларусі, выступіў адначасова і як махровы русіфікатар-“тэарэтык”. Ёе панёс нейкую статыстычную лухту пра шматнацыянальнасьць Беларусі, а адгэтуль і патрэбу ў рускай мове. “Зьмешаныя шлюбы, якіх у нас найбольш у Саюзе, – сказаў Матукоўскі, – таксама апраўдваюць ужываньне ў такіх сем’ях рускай мовы” і г. д.

Добрае ўражаньне пакінула прамова Аляксея Карпюка. Я ўжо пра яе пісаў. Ніхто яшчэ ня памятае, каб цэнзура называлася “у нас” сваім імем. Аляксей пасьля свайго выступленьня расказваў мне, што яго нават угаворваў І. Антановіч, каб не чапаў Галоўліт (Антановіча папярэдзіў Гілевіч!).

Аляксею пашанцавала, што ён выступіў пасьля Дзяльца, а не наадварот. Дзялец намагаўся б парыраваць. Сам старшыня Дзяржкамвыду і цяпер паказаў сябе рэакцыянерам, які апраўдвае жорсткасьць і шматграннасьць цэнзуры. Ён абвінавачваў пісьменьнікаў, што “пішуць ня тое і ня так”, прачытаў і тут верш Адама Глобуса “Сьцяна”, які, на яго, Дзяльцову, думку, пацьвярджае мэтазгод­насьць “прынцыповага рэдагаваньня”.