Владимир Дубовко - Пялёсткi (апавяданнi на белорусском языке) Страница 10

Я, сцiпла стоячы збоку, выцiраў кулаком слёзы. Такое гора! Такая жудасная карцiна! Антосеў твар стаў белы, як крэйда найлепшых гатункаў. Толькi пад вачамi ў яго стаiлiся чорна-сiнiя паўкружжы. Рукамi ён iрваў на сабе кашулю, ляскаў зубамi, падкiдваў ногi аж да галавы, нiбыта збiраючыся перакулiцца праз галаву, як гэта мы рабiлi не раз. Пасля зноў, бы звалiўшыся з высокай званiцы, выпростваўся i цiха стагнаў. А людзi прыходзiлi i выходзiлi. Прыходзiлi выказаць сваё спачуванне матцы, хоць якiм добрым словам памагчы беднаму хлопцу.

I вось адчынiлiся дзверы для чарговай вiзiтацыi. Прыйшла старая бабулька з сям'i, у якой было прозвiшча - Звяругi, але дзе былi ледзьве не самыя лепшыя людзi ва ўсiм мястэчку. Пастаяўшы пару хвiлiн каля Антося, яна раптам парушыла ўвесь урачысты ход развiтання з iм i голасна сказала:

- Ды замоўкнiце вы са сваiмi лiтаннямi. Яны тут зусiм не патрэбны. У яго рабакi. Дайце яму бярозавага дзёгцю. Ад сэрца i адыдзе.

Збянтэжаныя кабеты паспрабавалi не згадзiцца са старой.

- Усе дактары сказалi, што ў яго страшная хвароба - "iнкогнiта", а ты са сваiм дзёгцем лезеш.

- Кажу вам, што ў яго рабакi. Яны пад сэрца i пруць...

Далi Антосю дзёгцю пад нос, не пашкадавалi i ў рот налiць. Паляжаўшы пару хвiлiн - як скочыў наш хворы, ды ў кухню...

Смерць некуды збегла, нiхто яе i не бачыў. Павыносiлi падсвечнiкi, пагасiўшы i сабраўшы грамнiцы. Адсунулi да сцяны тапчан. А па абедзе мы з Антосем плылi праз Мястру ад Старога да Новага Мядзела...

Кажуць, што адна лыжка дзёгцю псуе бочку мёду. Не ведаю, не каштаваў такога мёду. Але што адна лыжка дзёгцю падняла хворага з ложка - бачыў на ўласныя вочы. I жыў ён хто ведае колькi...

Падпольная лiтаратура

У Мядзеле ў 1913 годзе мне давялося ўпершыню пазнаёмiцца з вялiкай колькасцю падпольнай, рэвалюцыйнай лiтаратуры, якая збольшага была надрукавана ў 1905-1906 гадах, у часе першай расейскай рэвалюцыi. Гэта часопiсы, лiстоўкi-пракламацыi, адозвы, плакаты. Яны прыцягвалi ўвагу не толькi зместам сваiм, але i вонкавым выглядам. Многiя з iх былi надрукаваны чырвонай фарбай, многiя - сiняй.

Як жа яны трапiлi ў Мядзела? Родны дзядзька Антося Слабковiча жыў у Пецярбурзе i працаваў там нейкiм дробным службоўцам у акруговым судзе, дзе разглядалiся справы заарыштаваных рэвалюцыянераў. Пасля судоў рэчавыя доказы крамольная лiтаратура - складвалiся ў архiў. Маючы доступ да архiва, гэты дзядзька паступова напакаваў палiтычнай лiтаратурай цэлы чамадан i прывёз яе ў Мядзела. Што яна была ўзята менавiта з архiва - сведчылi пячаткi. Яны стаялi на кожным выданнi.

Якiмi меркаваннямi кiраваўся дзядзька пры гэтым, я не магу ўявiць сабе i сёння. Пакiнуў ён лiтаратуру на гарышчы дома. Антось узяў яе пад сваю руку. Мы з сябрам перабiралiся на чаўне на востраў на возеры Мястра, супраць Новага Мядзела, на Замак, як яго называлi тады. Там, лежачы ў зацiшку, разглядвалi i чыталi тыя выданнi. Самае вялiкае ўражанне на нас зрабiла карыкатура на цара Мiкалая II, якi ў вельмi смешным выглядзе сядзеў на троне. А на другiм выданнi была намалявана пiрамiда, на ёй - царская ўлада: жандармерыя, палiцыя, папы, манахi, розныя падпанкi i, нарэшце, на самым версе царскi трон i сам цар. Ды цi мала было такiх карыкатур!

На многiх лiстоўках надрукавалi тэксты рэвалюцыйных вершаў i песень. Некаторыя з iх мы пазавучвалi на памяць. У адным вершы пра двухгаловага арла быў рэфрэн:

Я нашел, друзья, нашел,

Кто виновник бестолковый

Наших бедствий, наших зол:

Виноват во всем гербовый,

Двуязычный, двухголовый,

Всероссийский наш орел...

Пазней, у студэнцкiя гады, я даведаўся, што гэты верш склаў вядомы паэт В.С.Курачкiн, славуты перакладчык твораў Беранжэ на расейскую мову...

Антось быў старэйшы ад мяне гады на два i даваў мне свае тлумачэннi да многiх малюнкаў i тэксту, - напэўна яны не мелi кнiжнага бляску, але змест iх быў дужа жыццёвы...

У далейшым Антось паказваў некаторыя часопiсы рыбакам з вёскi Качэргi, у якой быў ягоны родзiч. I вось, вiдаць, там знайшоўся нейкi даносчык, якi паiнфармаваў аднаго прадстаўнiка мясцовай улады. Той папярэдзiў нашых бацькоў:

- Пiльнуйцеся! Вашыя дзецi "красныя" часопiсы цягаюць! Дазнаецца прыстаў будзе кепска!

Пасля гэтага мы свой набытак - рэвалюцыйную лiтаратуру больш нiкому не паказвалi.

Крамольная газета

У апошняга расейскага цара Мiкалая II спыталiся неяк аднойчы, як ён ставiцца да розных нацыянальнасцяў.

Цар адказаў так:

- Падазрона да палякаў, грэблiва да беларусаў i з поўнай пагардаю да жыдоў.

Такая ж была i царская "нацыянальная палiтыка". Пагарджаным двойчы i тройчы беларусам не дазвалялi друкаваць кнiгi i газеты на беларускай мове, не адчынялi для беларускага народа школ, у якiх дзецi маглi б вучыцца на сваёй роднай мове i, ужо канчаткова, нi ў якiм разе не дазвалялi чытаць на беларускай мове лекцыi ў вышэйшай школе. Тыя цары згiнулi, а мы, дзякуючы Кастрычнiцкай рэвалюцыi, маем цяпер усё: i кнiгi, i газеты, i школы, а беларуская мова прызнана роўнай з iншымi мовамi свету.

Дык цяпер апавяданне пра тое, як было цяжка знайсцi або выпiсаць беларускую газету за старым часам, - такое апавяданне можа здацца нейкай даўно забытай казкай.

Перш за ўсё беларускую газету было забаронена выпiсваць усiм людзям, якiя знаходзiлiся на дзяржаўнай службе. Выпiсаная i аплочаная газета даходзiла да падпiсчыкаў нерэгулярна, паасобныя нумары гублялi на пошце.

Хоць першая наша беларуская газета друкавалася ў маiм губернскiм горадзе, у Вiльнi, але я пра яе iснаванне даведаўся праз Пецярбург. Прыязджаючы ў госцi, нашы землякi прывозiлi i давалi чытаць нам паасобныя нумары гэтае газеты.

Газета ўсхвалявала мяне i расчулiла немаведама як. Толькi падумаць! На той мове, на якой размаўлялi дзяды, бабулi, бацькi, усе суседзi, надрукаваны артыкулы, апавяданнi, вершы. Як чароўную музыку ўспрымаў я гукi роднай мовы, як вялiкае свята быў для мяне той дзень, калi я ўпершыню пачытаў беларускую газету.

Папрасiўшы ў таты грошы, я падпiсаўся адразу на тры месяцы. Газета пачала прыходзiць у Мядзела акуратна. Тады начальнiкам пошты працаваў стары бальшавiк Грыдзюшка, якi пасля рэвалюцыi быў народным камiсарам пошты i тэлеграфа ў Беларускай ССР. У яго ж, дарэчы, навучаўся тэлеграфнай справе i мой старэйшы брат. На гэтай пошце газета не прападала. Але небяспека з'явiлася з другога боку. Да майго бацькi прыйшоў аднойчы ўраднiк.

- На твой адрас прыходзiць крамольная газета. Трэба такую справу спынiць.

Бацька адразу нават не зразумеў, пра што iдзе гаворка.

- Якая крамольная?!

- Ды "Наша Нiва" з Вiльнi.

- Якая ж яна крамольная, калi яе пошта возiць?

- Я табе даю добрую параду: спынi гэтую справу...

Але мы знайшлi спосаб даставаць рэгулярна газету. Наш сусед Бэрка ездзiў у Вiльню па тавары для мядзельскiх крамаў. Вось ён i прывозiў нам газету, i мы чыталi яе да самае вайны...

Хто пытае, той не блудзiць

Пайшлi мы аднойчы з Антосем Слабковiчам у грыбы за возера Баторын, у пушчу. Год быў грыбны, грыбоў хапала ўсюды, але там былi баравiкi надзвычайна прыгожыя, верасавiкi. Гэта значыць, што раслi яны ў пушчы каля верасовых дываноў, а то i на iх непасрэдна. Былi яны заўсёды мажныя, корань - бочачкай, галоўкi на iх не то што чорныя, а ледзь-ледзь цёмна-вiшнёвага колеру. З паляны на паляну, з другой - на трэцюю i прайшлi мы немалы край. Набралi паўнюткiя кошыкi, а кошыкi ў нас былi вялiкiя. Трэба iсцi дадому. Усё роўна з пушчы баравiкоў усiх не возьмеш нiяк. Выйшлi на дарогу, а ўваччу ў нас так баравiкi i мiльгацяць, так сваiмi галоўкамi i вабяць. I верасы, здаецца, полымем гараць, зiхацяць. Вось гэтае полымя нас, мабыць, крыху i асляпiла. Выйшаўшы на дарогу, пайшлi мы не ў той бок. Iшлi мы, iшлi, валаклi свае кошыкi. Ужо б i Баторын павiнен сваiмi хвалямi зашумець, а тут замест таго Баторына адкрылася зусiм iншая карцiна: на вялiкай нiбы паляне, а можа, пасецы, стаяць кладнiчкi, штабялькi пнёў смаляных, якiх мы нiколi не бачылi. За гэтымi кладнiчкамi нейкая пабудова, з якой праз комiн дым iдзе. А водар - жывы шкiпiнар, смала, дзёгаць...

Антось жа старэйшы ад мяне, той хоць ведае, што гэта такое:

- Смалакурня нейкая. Нават не скажу, дзе такая ёсць. Але калi дым iдзе, павiнен i смаляр быць.

Аж вось ён, выходзiць з-за тых кладнiчак Iцак Папыцак. Мы яму "дзень добры" даём, ён нам адказвае i пытаецца:

- Куды ж вы, хлопчыкi, iдзеце?

- У Мядзела, - кажам у адказ.

- У Мядзела?! - Тут жа ён павярнуўся да пабудовы i пачаў клiкаць. - Сорка, Сорка, кум а гэр!

Выбягае жанчына, мабыць, жонка.

- Зiрнi на iх, яны iдуць у Мядзела, - i паказвае рукой, у якi бок мы iдзём.

Жонка павяртаецца да пабудовы i пачынае крычаць:

- Рохка, Дворка, Додка, Арчык, - кум а гэр!

Неўзабаве з'яўляюцца ўсе названыя асобы, крыху замурзаныя, але даволi сiмпатычныя, асаблiва, на мой густ, Дворка. Калi яны ўсе сталi каля маткi, яна iм пачала тлумачыць:

- Зiрнiце на гэтых хлопцаў. Яны набралi па кошыку баравiкоў. I яны iдуць дадому, у Мядзела. Iдуць яны вунь у той бок...

Усе малыя пачалi дружна смяяцца. Смяюцца дзецi, смяюцца бацькi. Нiчога не засталося нам больш рабiць, пачалi смяяцца i мы. Насмяяўшыся ўволю, бацька кажа нам: