Болеслав Прус - Стасевы прыгоды (на белорусском языке) Страница 3

У гэтым становiшчы аднойчы апынуўся Стась. Пасля доўгага сну, якi папярэднiчаў свядомаму жыццю, на яго абрынулася паводка ўражанняў. Паветра раздражняла яго скуру i лёгкiя, у вочы скакалi барвы белыя, шэрыя, блакiтныя, зялёныя, чырвоныя - ва ўсiх камбiнацыях i адценнях, а разам з iмi тысячы формаў ажыўленых або мёртвых. Ён чуў людскую гутарку, ляскат свае калыскi, булькатанне закiпаючай вады, гудзенне мухаў i паскавытванне шчанюка Курты. Ён адчуваў цiск пялёнак, хваляванне тэмпературы, што мянялася штохвiлiнна, нарэшце голад, прагу, санлiвасць i рух сваiх канечнасцей. Усё гэта, бязладнае, хаатычнае, настырлiвае, кiпела ў глыбiнi яго маленькай, толькi што абуджанай iстоты. Хлопчык не ўмеў паказаць, адкуль прыходзiць голад, а адкуль белы колер або грукат малатоў у кузнi. Адчуваў толькi стому i пахныкваў, дрыжучы ад холаду. Адна пацеха была ў яго - сон, якi яму зачаста абрывалi, i магчымасць ссаць. I ссаў ён, як тая п'яўка, ссаў i крычаў, а дарослыя людзi кiвалi галовамi над яго бездапаможнасцю. Вы чулi? Бездапаможным называлi асобу, якая трапiла ў такi страшэнны вiр i павiнна была вырашаць столькi спраў!..

У гэтую пару Стась яшчэ не адрознiваў сваю мацi ад самога сябе i, калi яму вельмi хацелася есцi, ссаў вялiкi палец свае нагi - замест матчыных грудзей. З яго смяялiся, хоць мы i ведаем людзей дарослых i разумных, якiя замест сваёй капеечнай палачкi могуць узяць чужыя рублёвыя галёшы...

Пасля цяжкай працы i шматтыднёвых вопытаў Стась дайшоў да вялiкiх вынiкаў. Яму ўдалося ўлавiць рознiцу памiж сваёй нагой i краем калыскi, нават памiж матчыным лонам i сеннiчком. У гэты час ён быў ужо вельмi разумны. Ведаў, што голад дакучае яму з боку ног, што ў адным месцы галавы гуртуецца ўсялякi шолам, у другiм - усе колеры, а трэцяе месца смокча, ссе.

Праз некалькi месяцаў ён зрабiў яшчэ больш адкрыццяў. Адрознiваў ужо здарэннi дрэнныя ад добрых i рэчы прыгожыя ад брыдкiх. Раней усмешка i плач, зморшчванне лба i выцягванне рук або ног iшлi адно за адным без усялякага ладу; ён карыстаўся iмi як пачынаючы iгрок клавiшамi фартэпiяна, - той датыкаецца да iх, не ведаючы, што з гэтага выйдзе. Цяпер Стась смяяўся, убачыўшы мацi, якая кармiла яго; плакаў пасля купання, супраць якога пратэставалi ўсе яго двухногiя iнстынкты, моршчыўся - убачыўшы пялёнкi, што не давалi яму свабодна рухацца, а да гаршчочка з падсалоджаным малаком выцягваў ручкi i ножкi.

Цяпер у iм пачалi ўзнiкаць сiмпатыi i антыпатыi, страхi i спадзяваннi. Ён любiў Курту, таму што шчанюк быў цёплы, лiзаў яго i датыкаўся аксамiтна-мякенькай мордай. Баяўся цемры, у якой можна было выцяцца; тужыў па садзе, дзе дыхаецца на ўсе грудзi i дзе мiлагучны пошум дрэў, паўтараючы матчыны песнi, закалыхваў яго. Колеры шэрыя нагадвалi цвёрдую падлогу або не заўсёды сухi сеннiчок i таму не падабалiся яму. Затое колеры чырвоныя i блакiтныя, прадметы блiскучыя - узбуджалi смех. Ён ужо ведаў, што агеньчык свечкi, хоць i прыгожы i скача, няветла абыходзiцца з дзiцячымi пальцамi. Памятаў таксама, што бацькавы ногi цвёрдыя, чорныя i большыя за ўсяго Стася, а матчыны ножкi такiя нiзкiя, што пачынаюцца i канчаюцца каля самай зямлi.

Да мацi ён адчуваў любоў бязмежную, бо ад яе было найбольш прыемнасцей. А бацька карыстаўся Стасевай сiмпатыяй таму, што ў яго былi вусы i найспакуслiвейшая на свеце рэч - гадзiннiк. Затое татавы пяшчоты не спакушалi яго; той меў звычай якраз тады забаўляць малога, калi яму хацелася спаць або есцi, бязлiтасна калоўся шорсткай барадой i вялiзнымi нязграбнымi рукамi цiскаў яго маладыя, кволыя костачкi. Было толькi адно, з-за чаго Стась, убачыўшы бацьку, часамi працягваў ручкi i смяяўся: гэта - гойданне. Праўда, нязручна было малому ў гэтых магутных руках, але затое як яны высока падкiдалi яго, якi рабiўся вецер навокал, як растрасаў яго валасы i паддзiмаў кашульку!..

Стась умеў ужо забаўляцца i сваволiць. Часамi мацi брала яго на каленi, а бацька сядаў насупраць i прасiў:

- Iдзi, Стась, да мяне, iдзi!..

Той як быццам iдзе, выцягвае рукi, але раптам адварочваецца i - хоп! тварыкам у мамiна плячо. I ўжо таго Стася няма, зусiм-зусiм няма ў хаце, прынамсi, сам ён нiкога не бачыць!

Часамi бацька стаўляў яго на стале i трымаў пад пашкi, а мацi хавалася. Мацi схаваецца за бацьку з правага боку, а Стась - шмыг галаву направа i ўжо знайшоў яе... Схаваецца мацi за бацьку з левага боку, а Стась - шмыг галоўку налева i зноў знайшоў яе. Дзiця забаўлялася б так увесь дзень, але што ж, калi бацьку трэба было iсцi ў кузню, а мацi да сваiх кароў! Тады малога клалi ў калыску i ў хаце паднiмаўся такi крык, што ажно Курта пачынаў брахаць!..

Часамi хлопец станавiўся на галаве, аднак неўзабаве ўцямiў, што гэта нязручна i што хадзiць чалавеку найбольш адпаведна на карачках. Дзякуючы такой хадзе ён пераканаўся, што сцены, крэслы i печ не сядзяць у яго воку, але дзесьцi навонкi, значна далей, чым на даўжыню рукi.

Магутна ўзрасталi мускульныя сiлы, што прымушала яго да пэўнай працы. Часцей за ўсё гэта датычылася пераварочвання зэдлiка, бiцця лыжкай па падлозе i пагойдвання калыскi. А таму, што нейкi час яны спалi ў ёй з Куртам, шчанюк, убачыўшы пагойдванне, ускокваў на сяннiчок i лажыўся сабе, як граф! Гэтае нахабнае злоўжыванне правамi даводзiла Стася да зайздрасцi, i ён крычаў датуль, пакуль сабаку не праганялi i самога яго не клалi ў калыску.

Пасля яго пачалi вучыць вельмi нялёгкаму майстэрству - хадзiць. Хлопца забаўляла тое, што ён так высока ўздымаецца над зямлёй; але ж разумеў ён i спалучаную з гэтым небяспеку i вельмi рэдка рызыкаваў iсцi без дапамогi старэйшых. Тады ён спачатку станавiўся, потым падымаў левую руку i правую нагу, выгiнаў яе ўсярэдзiну i правым краем ступнi - плясь аб зямлю! Тады паднiмаў правую руку i левую нагу, выгiнаў яе ўсярэдзiну, падкручваў пальцы i левым краем ступнi - плясь аб зямлю! Зрабiўшы некалькi такiх складаных рухаў, ён анi на крок не кранаўся з месца, затое галава ў яго кружылася i хлопец падаў. У той час думалася яму, што хоць хада на дзвюх нагах i даспадобы чалавечаму самалюбству, толькi поўзанне на карачках мае практычнае значэнне. Убачыўшы, як хтосьцi ходзiць на дзвюх нагах, ён адчуваў нешта падобнае да таго, што адчувае сур'ёзны чалавек, апынуўшыся сярод тых, што ходзяць па канаце. З гэтай прычыны ён вельмi шанаваў Курту, якi карыстаўся ўсiмi чатырма канечнасцямi, i марыў хлопец толькi пра тое, каб дараўнаць свайму сябру ў беганнi.

Бачачы незвычайнае развiццё духоўных i фiзiчных уласцiвасцей малога, бацькi пачалi думаць пра яго адукацыю. Навучылi яго гаварыць "тата", "мама" i "Курта", якi нейкi час называўся таксама як "тата"; купiлi яму высокае крэселка з папярэчынай i падарылi прыгожую лiпавую лыжку, якою Стась з бяды мог бы i галаву накрываць. Бацька, ва ўсiм пераймаючы мацi, хацеў таксама зрабiць свайму першынцу падарунак i з гэтай мэтай прынёс аднойчы цудоўную нагаечку на казiнай ножцы. Калi Стась узяў у рукi гэты каштоўны падарунак i пачаў абгрызаць чорны раздвоены капыцiк, мацi спыталася ў бацькi:

- Навошта ты, Юзiк, прынёс гэта?

- А на Стасiка.

- Як гэта? Ты яго будзеш лупцаваць?

- А чаму не, калi ён будзе такi самы свавольнiк, як я.

- Вы бачылi яго! - закрычала мацi, атульваючы сына. - Адкуль жа ты ведаеш, што ён будзе свавольнiк?..

- Няхай толькi не будзе... я б яму тады паказаў!.. - адказаў дабрадушна каваль.

А таму, што якраз цяпер Стась пачаў крычаць, мама ўзлавалася i схiлiлася да татавай думкi. Бацькi ўжо больш не спрачалiся - павесiлi нагайку на сцяне, памiж святым Фларыянам, якi з немаведама якога часу тушыў нейкi пажар, i гадзiннiкам, якi ўжо дваццаць год дарма намагаўся добра iсцi.

* * *

Незалежна ад першых прынцыпаў маральнасцi, што апiралася на казiнай ножцы, каваль пачаў старацца сыну настаўнiка. Праўда, у вёсцы быў стары настаўнiк, але той займаўся больш пiсаннем даносаў i дэгустацыяй моцных напiткаў, чым букваром i дзецьмi. Сяляне i жыды пагарджалi iм, а што ўжо казаць пра Шарака, якi i не думаў нагружаць настаўнiка вучобай свайго сына, а адразу звярнуўся да арганiста.

"Цяпер Стасiку пятнаццаць месяцаў, - думаў каваль, - гады праз тры мацi навучыць яго чытаць, а праз чатыры - трэба яго аддаць арганiсту..."

Толькi чатыры гады!.. Трэба ўжо сёння пастарацца пра ласку ў божага слугi, якi галiўся, як ксёндз, насiў доўгi чорны сурдут, гаварыў гартанна, сяды-тады ўжываючы лацiнскiх слоў з касцельнай службы.

Не зацягваючы справы, Шарак аднойчы запрасiў арганiста да Шулiма на мядок. Напоўнены павагай, касцельны маэстра высмаркаўся ў клятчастую хустку, адкашляўся i, з выглядам чалавека, якi хоча выступiць з пропаведдзю супраць алкагольных напiткаў, сказаў Шараку, што сёння, i заўтра, i ва векi вякоў гатоў хадзiць з iм да Шулiма на чарку.

Арганiст быў ганарлiвы, лёгка раздражняўся, а перш за ўсё - са слабой галавою. Ужо пры першай бутэльцы пачаў штосьцi бэрсаць, а пры другой расчулiўся i паведамiў Шараку, што лiчыць яго амаль роўняю.

- Яно, ты бачыш... Божа моцны!.. Яно так. Мне, арганiсту, мехам надзiмаць, i табе, кавалю... божа моцны!.. таксама мехам... Дык вось... ты ўжо i ведаеш, што я хачу сказаць? Ды тое, што каваль i арганiст - браты... Ха, ха!.. Браты!.. Я, арганiст, i ты - капцюх!.. Misereatur tui omnipotens Deus!*